Jadidlar Harakati: O‘zbekiston Tarixida Yangilanish va Ta'limdagi Islohotlar
19-asrning oxiri va 20-asr boshlarida Markaziy Osiyoda, xususan O‘zbekistonda, yangi fikr, ma'rifat va taraqqiyot sari intiluvchi kuchli harakat paydo bo‘ldi. Bu jadidlar harakati edi — u nafaqat diniy va ijtimoiy islohotlarni, balki ta’lim tizimidagi tub o‘zgarishlarni ham o‘z ichiga olgan edi. Jadidlar o‘z zamonasining ilg‘or ziyolilari bo‘lib, xalqni jaholatdan xalos etish va zamonaviy bilimga yetaklash yo‘lida jonbozlik ko‘rsatgan.
Jadidlar harakati nima edi?
Jadid so‘zi arabcha bo‘lib, "yangi", "yangilik tarafdori" degan ma'noni anglatadi.
Jadidlar bu nomni yangi usuldagi maktab (usuli jadid) ochishdan olganlar.
Ular:
-
An’anaviy eski uslubdagi maktablarga qarshi chiqqan;
-
Dunyoviy fanlarni: matematika, geografiya, tarix, biologiyani o‘rgatishni targ‘ib qilgan;
-
Qizlar ta’limini qo‘llab-quvvatlagan;
-
Gazeta, jurnal va kitoblar orqali ma’rifat tarqatgan.
Jadidlar nima uchun muhim?
Jadidlar:
-
Zamonaviy ta’lim tizimiga asos soldi.
-
Bosmachilikka emas, bilim va ma’rifatga urg‘u berdi.
-
Millatni uyg‘otish, o‘zini anglashi va rivojlanishi uchun harakat qildi.
-
Rus imperiyasi bosimi ostida bo‘lsa-da, o‘z madaniyatini asrab qoldi.
Jadidlar tomonidan ochilgan maktablar
Jadidlar eski maktablar o‘rniga:
-
Usuli jadid maktablarini ochdilar (o‘qitish jadval asosida, savodxonlikni yozma va og‘zaki o‘rgatish).
-
Darsliklar yaratildi: alifbe, matematika, geografiya bo‘yicha.
-
Qiz bolalar uchun ham ilk maktablar ochildi.
Jadidlarning mashhur vakillari
| Ismi | Faoliyati |
|---|---|
| Abdulla Avloniy | Shoir, pedagog, "Turkiy guliston yoxud axloq" muallifi |
| Munavvar Qori Abdurashidxonov | Maktab tashkilotchisi, muallim va matbaachi |
| Is’hoqxon Ibrat | Tarjimon, tarixchi, geograf |
| Cho‘lpon | Jadid g‘oyalari targ‘ibotchisi, yozuvchi |
| Fitrat | Adib, faylasuf, islohotchi |
Sovetlar davrida jadidlarning taqdiri
Afsuski, 1930-yillarda Stalin repressiyalari davrida ko‘plab jadidlar:
-
"xalq dushmani" deb e’lon qilindi,
-
Qamoqqa olinib, o‘lim jazosi yoki surgun bilan jazolandi,
-
Ammo ularning g‘oyalari xalq xotirasida saqlanib qoldi.
Xulosa
Jadidlar harakati O‘zbekiston tarixidagi eng muhim ma'rifiy harakatlardan biri bo‘lib, bu harakat orqaligina xalq zamonaviy fan, madaniyat va taraqqiyot sari qadam qo‘ya oldi. Ularning yondashuvi — "birinchi o‘rinda ta’lim, ikkinchi o‘rinda mustaqillik" tamoyiliga asoslanar edi. Bugungi kunda ularning merosi — yangi O‘zbekiston uchun ilhom manbai bo‘lib qolmoqda.